काठमाडौं : पत्रकारिता पेश दिनप्रतिदिन जोखिमपूर्ण बन्दै गएको छ । विश्वभर पत्रकार वा मिडियाकर्मीहरु मारिने दर बढ्दै गएको रिपोर्टले देखाएको छ । पत्रकार संरक्षण समिति (कमिटी टु प्रोटेक्ट जर्नलिस्ट/ सीपीजे) का अनुसार सन् १९९२ देखि यस अवधिसम्म आइपुग्दा सबैभन्दा धेरै सन् २०२३ र २०२४ मा पत्रकारहरु मारिएका छन् । खासगरी, युद्दग्रस्त क्षेत्र, तानाशाह सासन भएको देशमा पत्रकार बढी मारिएका छन् । कमिटी टु प्रोटेक्ट जर्नलिस्टका अनुसार सन् २०२५ मा मात्रै ११ जना पत्रकार मारिएका छन् । जसमध्ये इजरायलमा १० जना र युक्रेन रुसको युद्दमा परी रुसका १ जना मारिएका हुन् । सन् २०२४ मा १०३ जना पत्रकार र १० जना मिडियाकर्मी मारिए । सन् २०२३ मा ८२ जना पत्रकार र १२ जना मिडियाकर्मी मारिएको रिपोर्टले जनाएको छ । सन् १९९३ मा ४५ जना पत्रकार मारिएका थिए । युद्दको बेला कोही क्रसफायरमा मारिए, कोहीको हत्या भएको रिपोर्टले देखाएको छ । सन् १९९३ यता, सबैभन्दा धेरै २०२४ मा पत्रकार मिरिएका छन् । यता, युनेस्कोका अनुसार सन् १९९३ यता, १ हजार ७५९ जना पत्रकारको मारिएका छन् ।
युद्दग्रस्त क्षेत्र र दमनकारी शासनहरुमा पत्रकारहरुले सत्य उजागर गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छन् । त्यसैको कारण विगत १० वर्षमा सयौं पत्रकारहरु मारिएका छन्, जसमा युद्दग्रस्त क्षेत्र, अपराधी समूहहरु प्रबल रहेका देशहरु र अधिनायकवादी राज्यहरुमा सबैभन्दा धेरै मृत्यु भएको छ ।
कमिटी टु प्रोटेक्ट जर्नलिस्ट्स (सीपीजे), रिपोर्टर्स विथआउट बोर्डर्स (आरएसइफ) र युनेस्को जस्ता संस्थाहरुले यी हत्याहरु ट्र्याक गर्छन् र यसले डरलाग्दो प्रवृत्तिहरु देखाउँछ । यता, चैत १५ गते नेपालमा एक मिडियाकर्मी मारिएका छन् । शुक्रबार पूर्वराजा समर्थकहरुको समूहले गरेको आन्दोलनको भिडिओ खिच्ने क्रममा एभिन्युज टेलिभिजनका क्यामेरापर्सन रजकको शव जलेको अवस्थामा भेटिएको थियो । उनी आन्दोलनकारीहरुले आगजनी गरेको घरमा थुनिए । त्यसैले उनको ज्यान गएको हो ।
नेपालमा शान्ति स्थापना कायम भएपछि यस्ता घटना खासै देखिएको छैन । तर, शुक्रबारको आन्दोलनमा जे देखियो त्यो अस्वभाविक नै थियो । यसको चौतर्फी बिरोध भएको छ । नेपालमा त यस्तो धेरै पछि देखियो तर, विश्वभर धेरै ठाउँहरु छन् जहाँ दिनकै आम सर्वसाधारण मारिन्छ । युद्द र हिस्साका कारण केही देशहरुमा अझै पनि जीवन कस्टकर नै छ ।
जस्तै मध्येपूर्वको गाजा क्षेत्रमा हजारौंको ज्यान गइ सकेको छ । त्यसमा पत्रकार पनि धेरै मारिएका छन् । यस्तो ठाउँमा रिपरोटिङ गर्न निकै जोखिमयुक्त हुन्छ । त्यसैले पत्रकारिता पेशलाई रिस्कि प्रोफेसन मानिन्छ ।
पत्रकारहरुको लागि सबैभन्दा खतरनाक स्थानहरु
पत्रकारहरुको लागि सबैभन्दा घातक क्षेत्रहरु सक्रिए युद्दग्रस्त क्षेत्रहरु हुन् । अक्टोबर २०२३ देखि गाजामा इजरायल-हमास युद्ध सुरु भएदेखि १०० भन्दा बढी पत्रकारहरु मारिएका छन् । यो छोटो समयमा सबैभन्दा उच्च मृत्यु संख्या रहेको सीपीजेले जनाएको छ । धेरैजसो प्यालेस्टिनी पत्रकारहरु इजरायली हवाई हमलामा मारिए ।
सीपीजेका अनुसार सीरिया पत्रकारहरुको लागि सबैभन्दा घातक देश हो, जहाँ २०११ देखि २०० भन्दा बढी पत्रकारहरु मारिएका छन् । जसमा धेरैजसो सरकारी सेना र आतंकवादी समूहहरुले मारेका हुन् । त्यस्तै, युक्रेनमा रुसी आक्रमणमा परी कम्तीमा १७ पत्रकारहरु मारिएका आएएसएफले जनाएको छ ।
युद्दग्रस्त क्षेत्रबाट समाचार लिने पत्रकारहरु निरन्तर खतरामा हुन्छन् । उनीहरुले मानवीय संकट र सैन्य अत्याचारहरु कवर गर्दा गोली, बम आक्रमण र अपहरण जस्ता स्थितिहरु सामना गर्छन् ।
संगठित अपराध बढी भएका देशहरु
युद्दग्रस्त क्षेत्र बाहेक मेक्सिको पत्रकारहरुको लागि सबैभन्दा खतरनाक देश हो । जहाँ २०१८ देखि ५० भन्दा बढी पत्रकारहरु मारिएका छन् । मादक पदार्थको कारोबार गर्ने समूह वा सरकारी भ्रष्टाचारको अनुसन्धान गरेको आरोपमा हत्या गरिएको हो । होन्डुरास, ब्राजिल र फिलिपिन्स जस्ता देशहरुमा पनि पत्रकारहरु अपराध र राजनीतिक कारणले हत्या हुने जोखिममा छन् ।
अधिनायकवादी शासनले प्रेस स्वतन्त्रता दबाउँछ
तानाशाही र दमनकारी शासनहरुमा पत्रकारहरु प्रायः कैद, यातना, वा हत्या गरिएका हुन्छन् । रुसमा धेरै पत्रकारहरुको मृत्यु भएको छ, जसमा २००६ मा अन्ना पोलिट्कोभ्स्कायाको हत्या पनि समावेश छ । अफगानिस्तानमा सन् २०२१ मा तालिबानको फिर्तापछि २० भन्दा बढी पत्रकारहरु मारिएको युनेस्कोले जनाएको छ । सोमालियामा पनि अल शाबाबले पत्रकारहरुलाई लक्षित गरेर हत्या गर्छ ।
प्रेस स्वतन्त्रतामा बढ्दो खतरा
पत्रकारहरुको हत्या केबल उनीहरुका परिवारहरुको लागि त्रासदी होइन, तर विश्वव्यापी लोकतन्त्रको लागि पनि खतरा हो । स्वतन्त्र प्रेस नभएको खण्डमा, भ्रष्टाचार र मानव अधिकार उल्लंघन अनियन्त्रित हुन्छ । सरकार र अन्तर्राष्ट्रिय निकायहरुले पत्रकारहरुलाई सुरक्षा दिन र दोषीहरुलाई जवाफदेही बनाउन कडा कदम चाल्नुपर्छ ।
Chart : CPJ
पत्रकारिता किन विश्वको सबैभन्दा खतरनाक पेशाहरु मध्ये एक हो ?
पत्रकारिता लोकतन्त्रको आधारस्तम्भ हो । तर यो विश्वभर सबैभन्दा जोखिमपूर्ण पेशाहरु मध्ये एक बनेको छ । शक्तिशाली तत्वहरुले लुकाउन खोज्ने सत्यहरु उजागर गर्न पत्रकारहरुले आफ्नो ज्यान जोखिममा राख्छन् । युद्दग्रस्त क्षेत्रदेखि भ्रष्ट शासनसम्म पत्रकारहरुले हिंसा, काराबास र मृत्यु जस्ता अभूतपूर्व खतराहरु सामना गर्छन् ।
यी जोखिमहरु किन महत्वपूर्ण छन् ?
जब पत्रकारहरु मौन हुन्छन्, समाजले शक्तिको महत्वपूर्ण नियन्त्रण गुमाउँछ । भ्रष्टाचार बढ्छ, युद्धहरु अदृश्य हुन्छन् र नागरिकहरु अन्धकारमा निर्णय गर्छन् । विश्वव्यापी सूचकांकहरुमा प्रेस स्वतन्त्रताको गिरावटले सबैतिर लोकतान्त्रिक संस्थाहरुलाई खतरामा पारेको छ ।
चौथो अंगको सुरक्षा
अन्तर्राष्ट्रिय सुरक्षा मजबूत गर्न : संयुक्त राष्ट्रले युद्दग्रस्त क्षेत्रमा पत्रकारहरुको सुरक्षाका लागि प्रस्तावहरु लागू गर्नुपर्छ ।
दोषीलाई दण्डित : पानामामा २०२३ मा एक पत्रकारको हत्या गरेकोमा डारिएन ग्याङ्गका सदस्यहरुलाई सजाय दिइएको उदाहरण अनुसार सरकारहरुले पत्रकार हत्याराहरुलाई दण्डित गर्नुपर्छ ।
स्वतन्त्र मिडियालाई समर्थन गर्न: नागरिक समाज र प्रविधि कम्पनीहरुले जोखिममा रहेका पत्रकारहरुका लागि सुरक्षित संचार उपकरणहरुको वित्तपोषण गर्नुपर्छ ।
यसभन्दा महत्वपूर्ण केही छैन । जोखिम उठाउन तयार पत्रकारहरु नभएको खण्डमा, विश्व झूट र उत्पीडन बिना नियन्त्रणको भविष्य सामना गर्नुपर्छ । उनीहरुको सुरक्षा केबल पेशागत चासो मात्र होइन, यो न्याय र लोकतन्त्रको पूर्वाधार हो ।
Sources: CPJ (Committee to Protect Journalists), RSF (Reporters Without Borders) & UNESCO Journalist Safety
