१२ श्रावण २०८१, शनिबार | Sat Jul 27 2024

कि छिन ? कि हन ? कि हम ?



प्रमाेद मिश्र / अकिल हबारे खुनासे हामा कोच राजवँशीर बिभारन देख्ते आसिचि। मोरङ, झापार् सभे बित्कार् जानकारी त छट बेलात् छिलेनि किन्तु बेइराती, कइना आन्बा हामा सदसरी नानिर सङे पुरुबति चप्रामारी, देखिनति बारुदह ( बारदह ) पच्छिमति दलेली,केरोनसे बेइरिया तलिक जाइ। पाछु बारदहत् पर्भार बेला पुरुब केचना तलिकार चट्.याला हामार सङे पर्हे। उतर बिति छरिए, जेइठिनासे बेहा, तेरात, भोजत गाअँर लोकला बनकलर् पाति आर खारालि मासत् बच्छर दिनकार् भात नाध्बार् बादे जार्नाखाँटि, आर घर बेन्बार् खामाखुटि आने। छटर बेला गाअँर देउनिया आङनारे नामि धोद गसाँइ, अझा, ( जहाँय मोर भाया बाउ) आर आङनारे प्रधान मसा ( जहर सिंह ) आर फेदफेदिया सदसरी नानीसे पहिलकार् पाछुकार्, हेतिकार, हुतिकार चार्हतिकार् गाअँ समाजेर काथाला सुनि। पाछु देस परदेसत् पर्भार खुना अनेक किसिमेर साहित्य आर समाजेर अध्ययन मनन् कर्बार क्रमत आप्नार सामाजेर बिषयत मनत अनेक किसिमेर भाव खेलाय किन्तु प्राज्ञिक हिसाबसे अध्ययन कर्बा निपाय समयेर अभाबेर कारन सन् २००९ से काठमान्डु पोष्टत् जेइबेलासे लिख्बा धर्नु सेइबेलासे आप्नार समाजेर बिषयत ठोस किसिमसे सच्बा सुरु कर्नु आर सन २०१९ सालेर पुस महिना झापा मोरङसे कैलाली तलिक गाअँ गाअँर यात्रात् भेलेला देख्बार बुझ्बार मउका पानु। इड लेखत अइला चखु देखा, काने सुना, मने गुना काथार कुछु अँश कहबा चाहचि।

    छटर् बेलातराजवँशी कहले हामा तिन किसिमेर मानुस बुझि। एक किसिमेर हले जिम्दार,पटुवारि आर देउनिया। दस्रा अझा, गुरुगसाँइ आर तेस्रा साधारन लोक। दुइ चार बिघा जागा जमिन हबार लिए हाल् जुत्बार नकार चाकर। मुस्रादेर हिसाबसे समाज अतेक उदार निछिले। परिबालेर भित्रत् बहुर उपरत सास्री, ससुर आर हालुवार सासन छिले।घर बाहिरे देउनिया,पटुवारि जिम्दारि सासन। छटर खुना हामा गाअँर एक्टि मुस्रादक् पँचायतित् कुन्ह कसुरेर कारन पटुवारि आर जिम्दारेर बेटार हाते हलहलिया कन्चिर मार खाबा देखिच्न। आल्हाअ तलिक झल्झल फम आसेचे। ताहुँ बेटी छुवालाक् एक्टा बर पसिन नि हले उर्लिये जाए दस्रा घर कर्बार नारी मुसमाद हले चुम्ना करिये दस्रा घर कर्ले काहुँ किछु नि कर्बा पाय। नायाँ कइनालार बलिचालीर् उपरत् स्वयंमित हबार, लाज मानबार, कम बल्बार चलन त छिले मतुनमाथा झाप्पा दिबार, घङटि लिबार चलन नि छिले। पेटानि पिन्धिए बेटि छुवानिला घुमफिर करे, हाट बेजार करे, काम करे। कुन्ह रोकटोक नि छिले।जे हलउँ समाजेर मुखिया जिम्दार, पटुवारि देउनिया आर नि ते अझा, गुरुगसाँइ रहय।

उ समयत् जरुलत कम रहय। बाणिज ब्यबस्था गाअँते बेसि से बेसि आत्मनिर्भर रहय। खेत पाथार से सभे किछु हय जाय। घरला खर,पुवाल आर बाँसबत्तीर बने। जेर्हर जेर्ह गाँयगरु गुहालित छागलेर ताने छागलघरा रहय । नुन, किरासन तेल, फाल, कदालिर बादे लुहा, गाहनार बादे सना, रुपा,धुति, जामार बादे कापरा, सिनबार ताने मुलमुलिया साबुन बाहारसे आसे। धक्र, झालङ, बिछना बेर्छानिला घरते गह्राय। तुरिर डेठाला जलाय खार बेनाए खार कर्बार ताने, तुरिर खल्लिसे माथार चुलि अख्लाय। बाब्री लास्बार ताने काँको बाहिरसे आसे। लुहार कार्हा,सिल्बरेर हाँडी, कासार थाली, लटा गाना̣स अधिकला गाअँते बने। आबस्यक्ता बेसि नि रहयते अभाब बेसि नि। गसि गुरुसे देअँ भुत भागे किन्तु गुट्टी, हेइजामहामारी आस्ले भेलेला लोक मरे। बेर्छानिलार मरनेर् मुख्ये कारण छुवा जलम दिबार बेला हय। हामार गाअँर केतेक बेर्छानीर प्रान गेलछुवा हबार बेला । मोर छटर् सङ कर्केर माँअ आर काकी मोर भाया आइ ( धोद गसाँइर जाहिला ) देख्ते देख्ते छुवा हबारे खुना मरिगेल।

जिम्दारडा मालपोत लेए आर झाग्रा दन हले पँचाती करे। बिराटनगर जाबा नि परे। बड हाकिम दउडाह इलासे गाँअर लोकलाक मतलब नि रहय। जात समाजेर देखभाल जिम्दारलाय करे।असल खाराप जे छिले अम्हालाय छिले ।जात समाजेर लोकला जिम्दार पटुवारिर पर भर्सा करे किन्तु जिम्दार पटुवारिला सभेखुना असले करे कहय कहबा नि पाम। आठमउजार भिम प्रसाद, केरोनेर खडग नारायाणेर नाअँ काहाँय नि जाने? धन आर बलेर हिसाबसे जिम्दारला नामी छिले। हामार गाँअर बगलेर जिम्दारेर ६२ बिघा जमिन रहय। जिम्दार, पटुवारिला जात्रा पाबनि, गोरुवासि पाबनित रामायण, माहाभारत नाच देस मोरङसे आने। एक दुइ खेप ते जात्रापाटी नाच हामार गाँअत आसिस्ले।

गाँअत लोकला हुदुरधुरा, ढोल साहना आर बृदापद नाच करे। हामार प्रेम मामा आर देवचन बहनु बृदापद नाच नाचेर नाटुवा बने। घाघरि पिन्हिए फनफन करे नाचे।प्रधान मसा मिर्दङ बजाए आर झाल बजाए धोद गँसाइ,मोर भाया बाउ।जानाह्क रातत् तुरि आख्लाय बेटा छुवाला कबडि आर छुर खेलाय। साउन महिना कादखानत् कुम्राह् खेलि। अमरदहर भक्तिया आर गिर्दलियार तुम्मा मामा नामि कबडि आर छुर खेलाडि छिले।कहबार मतलब आपुने करि, आपुने खाइ,आप्नार समस्या आप्ने सह्मलाई आर आप्नार मनोरन्जन आप्ने करि।

एक हिसाबसे कहले हामार राजबँशी समाज निश्चल ( Innocent ) छिले। दस्रा हिसाबसे कहले आरला समाजेर लाखा हामार समाज सामन्ती छिले। आर्थिक अभाब छिले मतुन किसिम किसिमेर जिनिस किन्बार जरुलत नि छिले ।अभाब रहलउसे गरिबेर काँटा नि घपे। जिम्दारला घमन्डि रहय। एक्टा जिम्दारेर नाँअ घमन्डि लाल छिले। केरोनेर खडग नारायण, आठमउजार भिम प्रसाद, घमन्डि जिम्दार नाँअ सुनलेइ डर लागा। काम किछु किछु अइ किसिमेर। गबर ढालासे कन्चिसे दाग्री उठबार तलिक दण्देर ब्यबस्था । एक्टा जिम्दारेर घर बेहा करिए कईनालाक पर्थम रात सुतबा जाबाय लाग्कि बेले।इडा माने सुना काथा, चखु देखा नि। जे कर्लउ जिम्दार पटुवारीला आप्नार छिले। गाँअर समस्या गाँअते फेसला करे । जिम्दार पटुवारिला हिदरहुदर कर्लर जदि ते गुरु गसाँइ माहुँतियार लाखा जिम्दार, पटुवारिलाक अँकुस लागाय राखे।

महेन्द्र राजा पँचायती ब्यबस्था आन्ले। उहाँर सङे मच्छर मार्बा डिडिटी आस्ले।गाँअर जिम्दार खतम खरिए शहरेर आर पहाडेर कर्मचारी पेठाले,इडार दुरगामी प्रभाब कि हबे, हामाकत पताएनि लाग्ले। देख्ते धेख्ते जङल खतम। कुन ठाँइकार कुन ठाँइकार लोकला जङलत बस्बा धरिल सुकुम्बासी कहय। केतेक हामार राजबँशीलार जागा जमिन नि रहय मतुन अम्हा सुकुम्बासी देखागेल नि सरकारेर नजरत। जङलेर ग्राम थानेर ( महाराज थान )पर्तिखान तलिक नि रहले। रसे रसे जङल उजार हबार कारणे उब्जनी कम हबा धरिल। बर्षार  बेला केतेक मार्बो माछ।आल्हात पुठ्ठी, डेरिका,टेङ्रा,गरई सउल, बुआली सिङ्ही मागुर सभे हाराते गेल।हामा पताएनि पान केनङके होल।काहाँयकुन्ठे जाय तरी जमिन आप्नार नामत लिखाले।

हामा त खाली लाल टुपीबाला आस्ले भाग्बा धर्न।रातिके देख्खिनसे लाइट जलाए आसाल डाकोसे भागी आर दिनकरे लाल टुपी लागाय पँचायतेर कर्मचारी पुलिससे भागी। देख्खिना डाको हिन्दी बले पँचायतेर पुलिस पाहारिया भाषा।हामा दुन्ह भाषा बुझ्बाअ नि पाईबल्बाअ नि आसे।आप्नारे घरत हामा आप्नेइ बेघर हएगेन मतुन हामाक पताएनि लाग्ले इला हले केनङके।

सरकारी भाषा नि जानी, कलमडअ नि धर्बा पारी।हामाक बाठे आसे हालेर नेङरी धर्बा, ढेरा काट्बा आर हामार बेर्छानीलाक आसे धक्रा, झालङ, बिछना गहर्बा, भाका पिठ बेन्बा, हाट बेजार कर्बा। जिम्दारलाअ नि बेसि पर्हा लिखाल।स्रेस्तार काम सभे बाहिरसे आसिए कायथला करे।कुन्ह कुन्ह ठिना एक आध झना राजबँशी पटुवारीला छिले।जिम्दार पटुवारिला बेटा छुवालाक पर्हाबा धर्ले मतुन एक्ते पँचायति राजेर भाषिक आर जातिय बिभेदेर कारणसे पर्हा लिखाल चेङराला बेसि किछु कर्बा निपाले।क्याँकि गाँअर बाहारति बिराटनगरत हामार काँह छिले नि नाते काठमाण्डुते। काठमाण्डु खानक हामार सदसरी नानि “नेपाल” कहय।उड जामानात मोरङत हामार चेइतु चउधरी राष्ट्रिय पँचायतेर सदस्य, सोझो सिधा लोक। एक झना पर्हा लिखाल गाभुर आसिनाथक् लिएने हामा हिदरहुदर मटरेर पर बेराई। मतुन पँचायत कालेर “ एउटै भाषा, एउटै भेषर” आगु चेइतु चउधरीर् कि चल्बे। ठस पानी झलझल हय गेले।

दस्रा, जिम्दारेर बेटा छुवालार स्वभाब बाप दादोर लाखा एकरति घमन्डिअ रहय। मोर लाखातिन के रे। इतराय बेराए, काहाँक किछु नि गने।आप्नार समाजेर साधारण लोकलाक त पुछारिअ नि करे, दस झना लोकेर चित बुझ्बार काथा ते दुरे जाओक।इला कारणसे आप्नार जात समुदायलाक नेतृत्व कर्बा पाल नि। आप्नारे लोकलार बिस्वास लिबा निपाले। दुइ चार ठिना हाट बेजार,स्कूलेर बादे काँह, काँह जग्गा जमिन दान दिले मतुन नेपाली भाषी बल्बार लोकलार कारणे आर सरकारी कर्मचारी सभाय अम्हाय हबार कारण केतेक ठाँइत नाँअनिसान किछु नि रहले।

कोच राजबँशी जिम्दार,गुरु गसाँइ आर धनिमानी आप्नार समुदायक सामन्ती समाजसे आधुनिक समाजत् परिबर्तन कर्बार नेता जलम दिबा नि पाले, खासकरे मानब बिकासेर बादे नेपाली राज एक्टा बिर्ना जिनिस हय रहय गेल। भाषार कारणसे, जातेर कारणसे आर किछु आप्नार कमि कमजोरीसे। आधुनिक सुख सुबिधार जिनिस गाँअत नि आन्ले से नि। हामार गाँअत मटरसाइकिल (सिसाबाला) सर्ब पर्थमे डुङार नाति कुसल सिंह आन्ले, धानकुटा मिल खुल्ले।सर्ब प्र्थमे बेलाति कुत्ता आर रेडी तिरपन लाल पटुवारिर बेटा सुगन लाल आन्ले। सुगन लाल पुर्णिया जाय उडा जामानत कलेज पर्हले। भिम प्रसादेर बेटा बेटी दार्जिलिङ पर्हाल। छट बेटार पाछु नेदरलेंडसे काम लाग्बार बिषयत एम.ए. किन्तु खस राष्ट्रबाद आर “एउटै भाषा, एउटै भेसेर” आगुत, राजेर सँयन्त्र भित्रत नेटवर्केर ( सँजालेर ) अभाबेर कारण पर्हा लिखाल गाभुरला गाँअसे उपर उठबा नि पाले। हँ, स्कूल मास्टर भेलेला ठाँइत हले कारण जे उड जामानात पर्हा लिखाल लोकेर अभाबेर कारण देसेर मास्टर पाहार तलिक जाए।परन्तु नेपाली भाषीला मेट्रीक, आइ.ए. पास करिए भाषार कारण, जातेर, राजेर सिस्टम आप्नार हबार कारण पाबर बाला निजामती, पुलिस, साही सेनार जागिर खाए। भाषा अम्हारे,राज अम्हारे, बिदेसि अनुदानेर टाका पेइसा अम्हारे।हामार जिम्दार, पटुवारीला जिम्दारी जालउँ कुन्ह कुन्ह ठिना खातेपिते छिले। मतुनपँचायतेर समयत जग्गा जमिन पर्हाइ लिखाइत बद्लिबा नि पाले। नेपाली भाषीलाय “ तुइ काली,तुइ देबी, तुइ सँसारी” सभे ठिना हले आर घुस लिए, बिदेसी अनुदानला हिदरहुदर करिए राजधानित्, सहरत्,सदरमुकामत् महल बेनाए।इड क्रम चल्ते रहले। भेलेखान हद तलिक चल्तेइ छे।इडार परिणाम कि हले कि राज्यसे जाहाँर नेट लागाल, उहाँर हाते नगदेर भरमार।जहाँर नि उहाँर जग्गा जमिन सभे खतम कारण सक आर सानते पहिलकारे रहले मतुन नगदेर लदि सुखाए छिपछिपिया पानी हय रहय गेल।

आझि आसिए कोच राजबँशीर अबस्था बिकास आर चेतनार बिति लागिचे।निदाल अबस्थासे जाग्बार दामालत् आसिचे।खास करे २०६३ साल से कोचिला आन्दोलन, कोचिला गाभुर फ्रन्ट, भाका दिबस, हुकाहुकी, ठाकुर बिसहरी सिमित, घइलाडुब्बार सँग्रहालय भबन निर्माण, इन्डिजिनस टेलीभिजनेर सोदोर कार्यक्रम आर कोचिला सामाद त्रेमासिक प्रकासन कोच राजबँशीला जागिए उठ्बार लच्छन हय।

आझी राजबँशी समाजत उच्च सिक्छा प्राप्त पत्रकार, डाक्टर, इन्जिनियर, अर्थसास्त्री, वकील, नर्ससे लिए नामी क्रिकेट खेलाडी, टेलिभिजन प्रस्तोता आर कलाकार सभे छे। केतेक ठिना बोर्डिङ स्कूलेर सँस्थापक हय आप्नार अबस्था मजबुत बेनाइचे। उ जामानार जिम्दार, पटुवारी गुरुगसाँइसे साधारण लोकलार नातिपताला चार्हति देखिए सिक्छार दामाल धरिचे। देससे परदेस तलिक कोच राजबँशी अनेक पेसा धरिचे। गणतन्त्र सहित सँघिय ब्यबस्था आस्बार पर राज्येर भितरत ढुकाबार दामाल खुलिचे। पहिलकार जिम्दार, पटुवारीला आत्म केन्द्रित बेसी छिले, आप्नारे हित बेसी सचे। किन्तु आझी नातीपताला जुग अनुसार आप्नार समुदायेर हित, आप्नार सँस्कृतिर रक्षार काथा सचेचे आर नेतृत्व दिबा चाहचे।बिदेसी रोजगारत् हलउँ गाभुरला आप्नार आर्थिक अबस्था मजबुत बेन्बा श्रम मिहनेत करेचे।

बेटीछुवानिलाक पर्हभार चलन पहिलेसे छिले। आल्हाउ चलेचे मतुन दस बार्ह कलास पर्हाए काहाँर हातत् बेहा कराएदिचे, सोच आल्हाउ दर्ह छे। बेटिछुवानिलाअ वकिल, नेता, बेसी पर्हा लिखा हबे सेइ सोच अतेक नि आसिचे। एक दुइ झना जाहाँए डाक्टर, वकिल आर सफल नेता बनिचे, अम्हार उपरत बाठे आप्नारे कामेर दायित्व छे। आप्नार समाजेर बेटीछुवानिलार बादे प्रेरणा आर नेतृत्व तालिम दिबार जरुरी छे। गौरीगँजेर फुलबती राजबँशीर गाँअपालिकार अध्यक्षत जित हबार हामार समाजेर महिलार क्षमता देखाचे।इ किसिमेर उदाहरण आरह लागे।इला अइबेला हबे जेइबेला बेटीछुवानिला अधिक से अधिक सँख्यात उच्च सिक्छा पाबे। जेइबेला माँअ बाप गार्जनला आप्नार बेटी छुवानिक उच्च सिक्छा बाद बेहा कर्बार सोच बेनाबे।

इला सभे हतउँ समस्या कम नि हचे। पहिलकार लाखा आत्मकेन्द्रित ते नि मतुन “मोर लाखाती काहाँए रे” जेनङ बिचार भावना आल्हाअ बाधक बेन्बा सकेचे। मुइ बड ने तुइ बड जेनङ भाबना बाधक बेन्बा सकेचे।राजबँशी समाज बिकास समितिर बारे जे काचाल उठिचे इडार एक्टा दर्ह उदाहरण हए।

नेपालेर सिमान्तकृतेर समस्या एइड। सार्बजनिक कामेर बारे आप्नारे बिचत बानान नि। बिधान अनुसार काम कर्बार धिरज आर नैतिकता नि। आप्नार समुदायिक सँगठनक एक्टा नि एक्टा पार्टिर पाछु दउरिबार धुन, ब्यक्तिगत, पारिबारिक स्वार्थसे उपर उठबार दृष्टि नि। सभाके सङे लिएने जाबार बिबेक नि, दुर दृष्टि नि। इड किसिमसे गटेर समाजेर उत्थान केनङ करे हबे?

नेपालेर सिमान्तकृत समुदायेर सबसे बड समस्या दर्ह, कुसल नेतार अभाब। थारु, मधेसी, जनजाती,दलित सभारे एइडाए समस्या । एक दुइ झना निक्लेचे मतुन किछु बच्छर बाद निजि, पारिबारिक स्वार्थसे उपर उठबा निपाचे। डेगर हाराए देचे। नेता उहाँक हबा चाही जहाँए सभाके सङे लिए जाबा सकोक। जाहार किछु कर्बार जोस उमँग होक। सँक्रिण सोच नि, बसि से बेसि लोकलाक आँटबार योजना, बिचार आर एजेन्डा बेनाबा सकोक।राजबँशीर सँख्या बर्हबार जरुलत छे। राजबँशी जात आर राजबँशी भाषीलाक एक हबार जरुलत छे। उदाहरण, राजबँशी आर ताजपुरिया एके ।मतुन फरक फरक सभा,सम्मेलन हचे। होक मतुन साझा कार्यक्रम हबा लागे आगुर दामाल बेन्बार बादे।

दामाल त खुलिचे, मतुन दामालेर पर बेराबार सुझबुझ सहित आप्नार स्वार्थसे उपर उठबार हिम्मत जरुरी छे। भित्री बाहरी चुनौती आल्हाउ भेलाला छे। समाज, देस परदेसेर अनेक पक्छेर पर विमर्स कर्बार बादे जेइड “कोच सामाद” पत्रिका प्रकासन कर्बा चाहछन, भेलेखान असल काम हइचे। आल्हाकार पुस्तार गाभुरला आप्नार भाषा पिस्राते जाचे। इडार मतलब नेपाली नाबली ना हय किन्तु आप्नार भाषा बली आर इडार मान्यतार बादे सँघर्स करि। कोचिला सामादेर प्रकासन, भाषार बिस्तार आर बल्बार, लिखबार बादे दर्ह आधार हबे कहेने हामा बुझेचि।

अनेक बिषयत खुल्ला, निडर हए बात काथा कर्लेसे आगुति दामाल खुल्बा सकेचे। हरखुना सहमती छाबले नि हबे लोकतान्त्रिक समाजत मत भिन्न हबार जरुरी, बिचार मन्थनेर बादे । स्वँयमित बादबिबादसे नायाँ बिचार जलम लिबा सकेचे। आप्नार काथा कहबार खुना स्वँयमित हएने कहबार एक्टा खुबी हए। आर दस्रा काथा धिरजसे, मनसे झित मारिए सुन्बार दस्रा खुबी हए। दुनह जरुरी छे। इला खुबी जाहाँर छे भेलेखान भाल । जाहाँर सङे इला खुबी नि छे, नेता बेन्बार बादे सिख्बा पर्बे। तने समुदायेर नेता बेन्बा सहज हबे। आर कोच राजबँशी समुदाय आगु बार्हबार सहज हबे । “कोच सामादेर” सफलतार सुभकामना देचि।

(प्रमोद मिश्र ड्युक विश्वबिधालयसे पि एच डी करिए आल्हा अमेरिकार लुइस विश्वबिधालयत अँग्रेजी बिषयेर प्राध्यापक छे। प्राज्ञिक बिषयत लेख लिखबार साथे अम्हा काठमाण्डु पोष्टत सन २००९ से २०२१ तलिक स्तम्भकार छिले आर कान्तिपुर पत्रिकात लेख सँस्मरण लिखते रहचे।) (काेचिला सामाद पत्रिकासे साभार )

https://ekantipur.com/author/author-21525https://kathmandupost.com/author/pramod-mishra

https://ekantipur.com/author/author-21525
https://kathmandupost.com/author/pramod-mishra

प्रकाशित मिति : १८ बैशाख २०८०, सोमबार  ३ : २० बजे